Şans faktörünün hesaba katılması

Giriş: Şans Faktörü ve Büyük Sayılar Yasası

Tedavilerin etkilerine yönelik güvenilir bulgu, yanlılıkların önlenmesine (ya da önlenemeyenlerle mücadele edilmesine) dayanır. Testlerin bu özellikleri sağlanamazsa, araştırma sonuçlarına dair hiçbir manipülasyon ortaya çıkacak sorunları çözemez; ki bu sorunlar tehlikeli – hatta bazen ölümcül- sonuçlar olarak kalmaya devam eder. Taraf tutmanın azaltılmasına yönelik atılan adımlar başarılı olsa da, bir tanesi şans faktörü tarafından yanlış yönlendirilebilir.
Herkesin bildiği gibi, yazı turayı üst üste atarsanız, beş ya da daha fazla tura veya yazının peş peşe geldiğinin görülmesi gayet yaygındır. Yine herkesin bildiği gibi, ne kadar çok yazı tura atarsanız, eşit sayıda yazı ve turayla karşılaşma ihtimaliniz o derece artar.
İki tedaviyi karşılaştırırken, sonuçlardaki farklılıklarda en basit tabirle bu şans faktörünü yansıtabilir. Örneğin, A Tedavisi sonrasında hastaların %40’ı, B Tedavisi sonrasında ise aynı hastaların %60’ı ölmüş olsun. Tablo 1’de 10 hastanın iki tedaviyi de alması durumunda beklenen sonuçlar gösterilmiştir. İki tedavi arasındaki ölüm sayısındaki fark “risk oranı” olarak belirtilmiştir. Bu örnekteki risk oranı 0.67’dir.

Bu küçük sayıya dayanarak, A Tedavisinin B Tedavisinden daha iyi olduğu sonucuna varmak akıllıca olur mu? Muhtemelen, hayır. Bir ihtimal, sonuçların nedeni iki gruptan birindeki insanların iyileşmesi olabilir. Eğer kıyaslama daha küçük hasta gruplarıyla tekrarlansa, her bir grupta ölenlerin sayısı tam tersi olabilir (4’e karşı 6) veya aynı sonuç çıkabilir (5’e karşı 5) ya da bir ihtimal olarak farklı bir oran bulunabilir.

Peki, tedavilerin her birini alan 100 hastadan sonra, her bir tedavi grubunda tam olarak aynı oranda (%40 ve %60) hastanın ölmesini bekler misiniz (Tablo 2)? Fark ölçümü (risk oranı) Tablo 1’de belirtilen kıyaslama ile birebir aynı olmasına (0.67) rağmen, 60 ölüme kıyasla 40 ölüm, 6’ya kıyasla 4’ten çok daha etkileyici bir farktır ve şans faktörü çok daha az yansıtır.

Dolayısıyla, tedavi kıyaslamalarında, şans faktöründen kaynaklanan yanlış yönlendirmeleri önlemenin yolu ölen, durumu kötüleşen, iyileşen ya da aynı kalan yeterince çok sayıdaki hasta üzerinde çalışarak sonuca ulaşmaktır. Bu durum bazen “büyük sayılar yasası” olarak ifade edilir.